Захын гэр хорооллын "Зээлийн дэвтэр"

Эх сурвалж: Г.Даша, www.eagle.mn. 2019.02.28

Сүүлийн 15 жилийн хугацаанд Улаанбаатар хот руу шилжих хөдөлгөөн нэмэгдэж, хотын хүн ам 55 хувиар өссөн. 2018 оны байдлаар нийслэлийн оршин суугчдын бараг хагас нь буюу 790 мянган хүн гэр хороололд амьдарч байгаа гэсэн судалгаа гарчээ.  Гэр хорооллын иргэдийн дийлэнх нь худалдан авах чадвар сул, зээлээр хоногийн хоолоо залгуулж байгаа гэх мэдээлэл чих дэлсэх болоод удсан. Бид өнөөдөр бодит байдал дээр ямар байгааг сурвалжиллаа.

/Сурвалжилга хийсэн дэлгүүрийг зургийг оруулаагүй болно/

Сонгинохайрхан дүүрэгт байрлах захын гэр хорооллын найман нэрийн хүнсний дэлгүүрийг зорин очлоо. Гэр хороолол дунд байрлах найман нэрийн дэлгүүрийн эзэн бидний хүсэлтийг уриалгахан хүлээн авч яриа өрнүүлсэн юм. Тэрээр 6 жилийн өмнө 4 дүгээр хороололд зургаан нэрийн хүнсний жижиг дэлгүүр ажиллуулж эхлэн өдгөө Сонгинохайрхан дүүрэгт найман нэрийн томхон дэлгүүртэй болжээ. Манайд дууссан, дуусаагүй хэд хэдэн зээлийн дэвтэр бий. Хамгийн сүүлд хэрэглэж байгаа хоёр дэвтрээ харуулъя хэмээн дэлгүүрийн эзэн өгүүлснээр бидний яриа өрнөсөн юм. Төрийн өндөр албан тушаалтнууд ЖДҮХС-гийн зээлийг тэрбум тэрбумаар нь авч хувийн бизнесээ тэлж, толгой эргэм ашиг олж байгаа бол харин гэр хорооллын иргэд хоногийн хоол, хүнсээ граммлан зээлээр авч байна. Үүнийг дэлгүүрийн эзний ярианаас харж болно. 

"Орж ирж үйлчлүүлж байгаа хүн бүр л зээл авах гэдэг. Гэхдээ бид байнгын үйлчлүүлдэг хүмүүстээ тодорхой итгэлцлийн үндсэн дээр зээл олгодог. Манай энэ хавьд л гэхэд 80-120 айл манайхаар байнга үйлчлүүлдэг. Тэдний дунд ижил нэртэй хүмүүс олон. Зээл олгохдоо нэр ижил хүмүүсийг хийж байгаа ажил мэргэжил бусдаас содон тэмдгээр нь үсчин Баярмаа, өндөр Баярмаа, худгийн Баярмаа гээд л тэмдэглээд зээл өгнө шүү дээ. Өлөн боловсруулах цехэд ажилладаг гэр бүлийн хоёр, шар куртикт, гэрийн модны ах, түргэний жолооч, барилгын Баяраа, хойд байшингийнхан, сүүний хүү, Дорж ахын том хүү, Жерри, шар охидууд, сүмийн охин гээд өгсөн зээлүүдээ бичнэ. Зээлээ цаг хугацаанд нь төлдөг нэгэн байхад зээл аваад таг болдог нь байна. Цагаан сарын өмнө бид 100 мянгаас дээш төлөгдөөгүй зээлүүдээ нэгтгэхэд нэг сая гаран төгрөг болсон. Зарим нь улирлын чанартай ажил хийдэг болохоор яалт ч үгүй удаах нь бий.  Олон хүнтэй удаан хугацаанд харилцахаар хэн нь хаана юу хийдэг, хэзээ цалингаа авдаг гээд бүхий талын мэдээлэлтэй болно шүү.

Нөхөр бид хоёр төв рүү болон гэр хороололд хүнсний дэлгүүр ажиллуулж үзэж байсан. Гэр хорооллынхон карт уншуулахаасаа илүүтэй дандаа бэлэн мөнгөтэй явдаг. Учир нь тэд банктай бараг харьцдаггүй болохоор банкны зээлийг зөвхөн тэтгэврийн хөгшчүүл л авдаг. Ажил хөдөлмөр эрхэлдэг залуу хүмүүс банктай харьцаад байдаггүй болохоор тэр бүр амьжиргаа нь дээшлэхгүй хувиараа хөдөлмөр эрхлэн нийгмийн даатгал төлдөггүй тул банк тэдэнд зээл өгдөггүй. Энэ хавийнхан хүнс, хэрэгцээний бүтээгдэхүүнээ л авдаг.

Хотын төвийн үйлчлүүлэгчид ихэнх нь байр, машины зээл төлнө гээд бэлэн мөнгө багатай худалдан авалт муу хийдэг. Манайх 4 дүгээр хороололд хүнсний дэлгүүр ажиллуулж байхад иргэд жижиг дэлгүүр гэхээсээ илүүтэй томоохон сүлжээ дэлгүүрээр үйлчлүүлэх сонирхолтой байгаа нь ажиглагдсан.

Гэр хорооллын иргэд бол ойроос хүнсний хэрэгцээний зүйлсээ авдаг. Тэр тусмаа нэг үйлчлүүлдэг дэлгүүрээрээ байнга үйлчлүүлдэг. Ингэснээр тухайн дэлгүүрээсээ зээл авна гээд л. Гэхдээ хүнсээ бөөндөж ихээр авдаггүй. Хүмүүс 5 кг төмс тэр бүр авахгүй ч өдөр бүр 4 ширхэг төмс, нэг сонгино, нэг лууван граммлаж аваад явна. Нийтийн байр ойр газар хүнсний дэлгүүр ажиллуулах их хэцүү юм билээ. Нийтийн байрныхан байнга үйлчлүүлж итгэл төрүүлэн зээл аваад нэг  л өдөр нүүгээд алга болдог. Ийм тохиолдол нэг бус удаа гарч байсан.

Өвөө, эмээ нар зээлээр архи авна. Өгөхгүй гэхээр уурлана. Арга ядаад өгөхөөр хүүхдүүд нь орж ирж архи өглөө гээд загнана. Гэхдээ бид аль болох архины хамааралтай иргэдэд архи зээлээр өгдөггүй.  Гэр хорооллынхон зээлээр л амьдарч байна" хэмээв.

-Хэрвээ талх таллаад тавибал авна-

Мөн бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн тухайд тэрээр "Бараа бүтээгдэхүүний үнэ ханш бага багаар байнга өссөөр байгаа. Гэр хорооллын иргэдийн хувьд олсон хэдэн төгрөг нь яг л хүнсэндээ таардаг болохоор амьдардаг орчин, унасан унаа, өмссөн хувцсандаа тэр бүр мөнгө зарцуулж чаддаггүй.

Хэрвээ талх таллаад тавибал авна. "Атар" талхыг өнөөдөр бид бөөний үнээр нь 1200 төгрөгөөр борлуулдаг. Зургаан жилийн өмнө бидний дэлгүүр ажиллуулж эхэлж байхад 850 төгрөг байсан. Жишээ нь 6 жилийн өмнө 6 нэрийн жижиг дэлгүүр ажиллуулж байхад 300 гаран мянган төгрөгөөр МСS-ээс ундаа авахад бараг дүүрдэг байсан. Тэр үед "Түмний ундаа" 2400 төгрөг байсан. Гэтэл одоо 700 мянган төгрөгөөр ундаа авахад 7-8 авдар л ундаа ирнэ. "Түмний ундаа" 3000 төгрөг болсон. Жилд 1-2 удаа ундааны үнэ 100 төгрөгөөр нэмэгддэг. Гэр хороололд архидалт дэндүү шүү. Бүүр дээд цэгтээ тулсан гэж хэлж болно. Нэг айлд нэг архины хамааралтай хүнтэй байгаа гэхэд буруудахгүй. Аав, ээж, хүү нь ууж байна. Архины үнэ нэмэгдэн өндөр үнэтэй байхыг би дэмждэг. Боломжтой нь авч хэрэглэнэ биз. Төвийн дэлгүүрүүд "Хараа", "Ерөө" архины борлуулалт муутай гэдэг бол захын гэр хорооллын манайх шиг дэлгүүрт бол хамгийн гайгүй архи нь болдог. Түүнээс доош "Нутаг", "Сүлд" гээд хямдхан архинууд долоо хоногт 5-6 авдраараа борлуулагддаг.

Манайд өнөөдөр хамгийн хямд үнэтэй 0.75-ын том архи 5500 төгрөг. Гэтэл аав нь хүүгээ дагуулж орж ирэн өөртөө 5500 төгрөгөөр архи авчхаад хүүгээ 100 төгрөгийн чихэр авах гэхэд "Мөнгөгүй байхад битгий илүү дутуу юм нэхээд бай" гээд загнах нь өр өвтгөмөөр шүү. Харин тэр 5500 төгрөгөөрөө бууз, оройн хоолны материалаа аваад харьсан бол олон хүн баярлах байлаа даа гэж харамсдаг.

Түүнчлэн энэ хавийн айлуудыг ямар хоол хийхэд ямар материал ордгийг хүртэл мэднэ шүү. Тэр харагдаж байгаа таван ханатай гэрээс жижиг модон байшинд аав, ээж, охин, хүү, хүргэн, бэр, хүүхдүүд нь гээд  8 хүн амьдардаг. Тэднийх цуйван хийх бол 8 хэрчсэн гурил, будаатай хурга хийх бол 1.5 кг будаа авдаг. Мөн л гэрт нь ажил хийдэг цалинтай хүн цөөн учраас зээл тавин тэтгэвэр, халтуурын ажил хийж олсон мөнгөөрөө өрөө дардаг" гэв.

Өнөөдөр захын гэр хорооллын зээлийн дэвтэр дээр иргэдийн нэр, зээл ийнхүү бичигджээ. Гэхдээ энэ дэвтэр маргааш гэхэд хаагдахгүй. Бүгд л амласан хугацаандаа зээлээ төлж нэрээ хар дэвтрээс хасуулахаар ажил хөдөлмөр эрхэлж байгаа.

-Нэг өрхийн сарын дундаж мөнгөн орлого 1.1 сая төгрөг-

Тоо баримт танилцуулъя. Үндэсний статистикийн хорооноос 2018 оны дөрөвдүгээр улирлаар нэг өрхийн сарын дундаж мөнгөн орлого 1.1 сая төгрөг болж, өмнөх оны мөн үеэс 161 мянган төгрөгөөр өссөн талаар мэдээлсэн. Нөгөө талаас нэг өрхийн сарын дундаж зарлага мөн  1.1 сая төгрөг болж, өмнөх оны мөн үеэс 117600 төгрөгөөр өсжээ. Монгол Улсын нийт өрхийн 8.3 хувь нь 300 мянгаас доош мөнгөн орлоготой байгаа  Харин хамгийн өндөр буюу 2.1 сая төгрөгөөс дээш мөнгөн орлоготой өрх нийт өрхийн 9 хувийг эзэлж байна

Бодит нөхцөл байдал газар дээрээ ямар байгааг харуулахын тулд өөр нэг жишээ дурдъя. Нийслэлийн Сүхбаатар дүүргийн 9-р хорооны хүн амын тоо 6550, өрхийн тоо 1488. Тэдгээр өрхүүдээс 67 нь ядууралтай бөгөөд хүнсний талон авдаг. Харин 250 өрх нь тэднээс арай дээгүүр орлоготой буюу харьцангуй бага гэх хэсэгт  хамаардаг аж.